آیا رژیم غذایی دارای سرب و جیوه می‌تواند به کاهش اشتها کمک کند؟

مقدمه

دمنوش لاغری دکتر بیز: سرب عنصری سنگین، سمی و چکش‌خوار است به رنگ خاکستری کدر که در جدول تناوبی عناصر با نشان Pb و عدد اتمی ۸۲ نمایان می‌شود. هنگامی که تازه تراشیده شده سفید مایل به آبی است اما در معرض هوا به رنگ خاکستری تیره تبدیل می‌شود. سرب سنگین‌ترین عنصر پایدار است و امروزه به عنوان یکی از پرمصرف ترین فلزات در صنایع مختلف و همچنین به عنوان یک سم بالقوه مطرح می باشد که شیوع آلودگی با آن در جوامع بالا بوده ولیکن درصد شیوع این آلودگی در میان افراد جامعه نامشخص است. منابع اصلی آلوده به سرب شامل آلودگی محیط، آلودگی آب‌ها، آلودگی هوا، غبار يا بخارهاي حاوي سرب، غذا حاوي سرب، لوازم آرایشی در معرض آلودگی فلزات سنگین مانند سرب و جیوه، رنگ ها و محیط کار والدین می باشند. اخیرا سازمان جهانی بهداشت، مسمومیت با سرب و خطرات ناشی از آن را مورد توجه قرار داده است. سرب انتشار هموژن و یكنواخت در بدن ندارد و تنها 1% از سرب در خون ذخیره می گردد و 99% بقیه در بافت های كلسیفیه و اسكلتی ذخیره می گردند ( البته میزان ذخیره استخوانی سرب در كودكان 70% می باشد) سرب توسط گلبول های قرمز به بافت نرم توزیع می گردد، به همین علت ریه، کبد، کلیه و طحال دارای غلظت بالایی از این عنصر هستند و منجر به بروز مشکلاتی براي سلامت بدن و بروز صدمات بیشماري به اندامهاي مختلف بدن مانند سیستم عصبی، گوارش، خون، قلبی عروقی و کلیوي خواهد گردید. سرب غیرآلی از طریق تنفسی و گوارشی جذب می گردد كه در حقیقت مهمترین راه مواجهه شغلی تنفسی و مهمترین راه مواجهه غیرشغلی گوارشی می باشد. سرب ذخیره نشده در بدن عمدتا از راه ترشح در ادرار و صفرا از بدن دفع می شود. تنفس نیز به عنوان عامل اصلی دفع سرب آلی می باشد. دفع سرب از بدن با سرعت پایینی صورت می گیرد و به همین دلیل می تواند در بدن به ویژه در استخوان ها تجمع می یابد. نیمه عمر سربی که به استخوان ها متصل می شود حتی20-30 سال نیز می تواند باشد.

2. اقدامات انجام گرفته جهت کاهش سرب

دمنوش مصفی خون دکتر بیز: اکثر کشورهای توسعه یافته دنیا، برنامه ریزی‌های دقیق و اقدامات لازم را جهت کاهش این عنصر اینجام داده اند. به عنوان مثال غیر از چند کشور معدود از جمله کره شمالی و الجزایر، اکثر کشورها سرب را از بنزین حذف کرده اند. برخی کشورها در زمینه کنترل این عنصر پیشرو بوده اند. به عنوان مثال در کانادا استفاده از سرب در لوله های آب تا سال 1957 و لحیم کاری تا 1986 مجاز بوده است. در استرالیا کنترل جدی سرب در محیط کار از سال 1994 شروع شده است. در امریکا حذف سرب از بنزین از سال 1976 و کاهش درصد سرب در رنگ از سال 1950 شروع گردید و در سال 1978 استفاده از سرب در رنگ سازی ممنوع شد. در کشور چین نیز حذف سرب از سال 2000 آغاز گردیده است. در ایران تاکنون اقدامات صورت گرفته، تلاش جهت حذف سرب از بنزین و صنعت رنگ سازی را می توان اشاره نمود.

3. علائم شایع مسمومیت با سرب

1.3. مسمومیت خفیف

• اختلال در تمرکز؛ در سلول های عصبی سرب جانشین کلسیم به عنوان پیامبر ثانویه نرون ها شده و کانال های کلسیم وابسته به ولتاژ را بلوکه کرده و جریان کلسیم و آزادسازی نروترنسمیترها را متوقف می کند. این عمل منجر به مهار انتقال سیناپس می‌شود. بعلاوه نشان داده شده است که اختلال در آزاد سازی نوروترنسمیتر از طریق پیوند سرب با پروتئین کینازC امکان پذیر است.
• سردرد، استفراغ، کاهش وزن
• ناراحتی در ناحی شکم
• لرزش و اختلال در خواب
• رنگ پريدگي، خواب آلودگي، خستگی مزمن و کاهش بازده کاری افراد
• باعث ایجاد کم خونی با کاهش هموگلوبین، ناراحتی گوارشی، اختلال در عملکرد کلیه، انقباض ماهیچه های صاف و ایجاد فشار خون بالا توسط افزایش سطوح داخل سلولی کلسیم در مویرگ مغزی، نرون ها، هپاسوتیت ها و سرخرگ ها و تولد نوزاد نارس.

• اختلال عملکرد تیرویید. به طور کلی انباشتگی سرب در بدن روی بیشتر غدد درون ریز اثرگذار است. مطالعات تایید می­کنند که افرادی که به میزان زیاد در معرض سرب هستند، در هورمون­های هیپوفیز، تیروئید و بیضه تغییراتی را نشان می­دهند. بعضی از داده ها پیشنهاد می­کنند که تغییر در هورمون­های تیروئید و بیضه نتیجه و پیامد ثانویه­ی اثر سرب بر هیپوفیز است. ظاهرا بیشترین اثر سرب روی محور هیپوتالاموس-هیپوفیز بوده و باعث کندی پاسخ TSH،GH و FSH/LH به اثر تحریکی هورمون­های TRH،GHRH و GnRH میگردد. تماس شغلی با سرب روی محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-تیروئید اثر دارد.
• علایم روانی ناشی از مسمومیت با سرب شامل افسردگی، اضطراب، تحریک پذیری و افزایش پرخاشگری
• مواجهه مادر در دوران بارداری و میزان سرب موجود در خون مادر با تاثیرات مخرب بر جنین ارتباط مستقیم دارد و می تواند باعث اختلال یادگیری، تاخیر در رشد، کاهش اشتها، کاهش وزن و کاهش شنوایی و هوش کودک گردد.
• تماس طولاني مدت با سرب ممكن است منجر به نارسايي مزمن كليه، آرتریت ناشی از نقرس و تشكيل يك خط سربي (آبي تيره) بر روي بافت لثه گردد.
• در موارد آسيب مغزي، اختلالات دائمي(عقب ماندگي ذهني، اختلالات تشنجي، كوري، ضعف عضلاني) ممكن است بروز كند.همچنین می تواند منجر به مشکلاتی از قبیل اغما، مرگ و یا فشار خون بالا شود.
• سرب، غلظت ترکیب1 و 25 در هیدروکسی ویتامینD را در استخوان تغییر می دهد و باعث تغییر در هموستازی کلسیم و عملکرد سلول های استخوانی می شود.
• اختلالات سیستم تولید مثلی مانند نازایی در مردان، سقط خود به خودی، گزارش شده است.

2.3. مسمومیت های حاد و شدید

• حساس طعم و بوی فلز در دهان
• ضعف یا فلج عضلانی
• یبوست
• سفتی جداره شکم
• کرامپ های حاد

• ·انسفالوپاتی به دلیل بالا رفتن مقادیر سرب در بدن (كه در كودكان شايع تر است)
• تشنج و نقص دستگاه عصبی
• مسمومیت مغز
• بروز عقب ماندگی ذهنی در کودکان. سرب می تواند از طریق جانشین شدن به جای کلسیم در فرایندهای وابسته به کلسیم از جمله یادگیری، حافظه، رشد و تمایز سلول های عصبی و عملکرد حرکتی، اختلال ایجاد کند. همچنین در ایجاد اختلالات یادگیری، هوش و حافظه، پیش فعالی، شناختی، مشکلات رفتاری، عاطفی، مهارت های حرکتی دوران کودکی، مهارت های خواندن و ریاضی و پرخاشگری نقش دارد.
• از آنجائی كه بیشترین ذخیره سرب در استخوانها می باشد بنابراین ممكن است علایم مسمومیت حاد با سرب مدت ها بعد از قطع مواجهه با سرب در اثر آزادسازی از ذخایر استخوانی تحت تاثیر استرس هایی مانند عفونت حاد و مزمن، اسیدوز بعد از جراحی، الكلیسم، شكستگی استخوان و مصرف داروها رخ دهد.

4. منابع سرب

• سكونت يا رفت وآمد در خانه هاي قديمي با رنگ ديوارهاي حاوي سرب
• خاك و غبار نزديك صنايع سرب و غبار ناشي از لباس هاي كارگران صنايع سرب
• سرب محلول در آب ناشي از لوله هاي سربي يا لوله هاي لحيم شده با سرب
• ظروف سراميكي داراي لعاب حاوي سرب به خصوص اگر غذاهاي نوشيدني هاي اسيدي در آنها نگهداري گردد.
• غذاهاي نگهداري شده در كيسه هاي داراي نوشته هايي با جوهر نوشته های حاوی سرب
• خاك و غبار نزديك صنايع مرتبط با سرب، نظير ساخت ظروف سفالي لعاب دار، لحيم كاري با سرب، نقاش ساختمان، توليد گلوله هاي سربي، ساخت شيشه هاي رنگي، تعمير اتومبيل يا كشتي
• تماس شغلي با سرب در مشاغلي نظير لوله كشي، لوله بُري، استخراج سرب، تعمير اتومبيل، توليد شيشه، ساخت كشتي، صنايع چاپ، توليد پلاستيك، تصفيه و پالايش سرب، جوشكاري يا بُرش فولاد، ساختمان سازي، توليد محصولات لاستيكي، ايستگاه‌هاي گاز، توليد باتري، بازسازي پل و …
• كودكان بيشتر در معرض خطر قرار دارند زيرا سد خوني ـ مغزي تا قبل از 3 سالگي تكامل كافي پيدا نكرده و باعث مي شود که مقادير بيشتري سرب وارد دستگاه عصبي مركزي گردد. اسباب بازی های حاوی سرب و رفتارهاي شايع دوران كودكي نظير دست بردن به دهان به طور مكرر و خوردن مكرر مواد غيرغذايي نظیر اسباب بازی، خطر ورود سرب از طريق دستگاه گوارش را به طور قابل توجهي افزايش می دهد.
• جذب گوارشی سرب در کودکان بیشتر از بزرگسالان است. از طرف دیگر بانوان بسیار بیشتر از آقایان تحت تاثیر این عنصر قرار دارند.
• مسـموميت بـا سـرب در مصـرف کننـدگان مـواد مخـدر بر اثر افزودن سرب به هروئين، ترياک و آمفتامين ها به منظور افزايش وزن و سنگين تر شدن اين فرآورده ها چه در مصـرف خـوراکي يـا وريدي توسط قاچاقچيان با مقاصد سودجويي ايجاد مي شود. بدن انسان روزانه به سه ميلي گرم سرب نياز دارد، اما اگر يک معتاد بخواهد يک گرم ترياک مصرف کند، 500 ميلي گرم (نيم گرم) سرب به بدنش وارد مي شود که اين موضوع بسيار خطرناک است، چون ميزان سربي که وارد بدنش مي شود 150 برابر بيشتر از حد معمولي مي شود. در صورتي که ترياک و ديگر مواد مخدر سرب داشته باشد براي مادراني که نوزاد شيرخواره دارند به مراتب بسيار خطرناک تر است تا حدي که اعلام شده براي اين کودکان و نوزادان شش برابر خطرش بيشتر است.

5. پيشگيري

• مشاوره و کسب اطلاعات در خصوص سبک زندگی و شناسایی اشیا و مواد سربی
• اندازه گیری میزان سرب در خون کودکان بین سنین 9 الی 12 ماهه و اندازه گیری دوباره در 2 سالگی
• ·بررسی آزمایشگاهی اندازه سرب در خون اشخاصی که شغل های خطرزا دارند و یا در مناطق پر خطر زندگی میکنند
• بررسی آزمایشگاهی اندازه سرب در خون تمام کودکان کمتر از 6 سال که مبتلا به آنمی ناشی از فقر آهن می باشند
• بررسی آزمایشگاهی اندازه سرب در خون کودکانی با اختلالات یادگیری، اوتیسم، ADD، ADHD و رفتارهای تهاجمی

6. اندازه گیری و تشخیص

آزمون هاي تشخيصي شامل آزمايش هاي خون و ادرار براي اندازه گيري سطح سرب، عكس استخوان ها و شكم براي ديدن رسوبات احتمالي سرب در اين نواحي باشد. متداول ترین تظاهر کلینیکی مسمومیت با سرب کولیت روده ای (اسپاسم روده کوچک) است و معمولا حالت توسعه یابنده داشته و همیشه با یبوست شدیدی همراه است. درد در اطراف و پائین ناف متمرکز می باشد. نشانه دیگر مسمومیت خاکستری رنگ شدن لثه ها است.

روش‌های مختلفی برای اندازه‌گیری سرب موجود هستند. از میان روش‌های موجود روش، طیف‌سنجی جرمی پلاسمـای جفت شده القایی، بالاترین دقت تشخیص و در عین حال بالاترین میزان هزینه را نیز به خود اختصاص می‌دهد. پس از این روش، روش طیف‌ سنجی جذب اتمی کوره گرافیتی بهترین دقت تشخیص را دارد و می‌توان گفت این روش رایج‌ ترین روشی است که از آن برای تشخیص میزان سرب خون درها استفاده می گردد. روش ولتامتری نوار آنودی نیز روش جدیدتری نسبت به دو روش قبلی است که از نظر دقت تشخیص در مرتبه پایین‌تری نسبت به آنها قرار می‌گیرد اما از نظر هزینه و سهولت استفاده بسیار بهتر از دو روش قبلی است. همچنین این روش قابلیت استفاده در محل مورد نظر را نیز دارد. مقایسه روش‌های مختلف نشان می‌دهد که متخصصین طب کار می‌توانند بسته به دقت تشخیص مورد نیاز‌، هزینه و امکانات موجود، روش خاصی را برای اندازه‌گیری سرب به کار گیرند‌.

سرب قابل عبور از جفت و انتشار آن در بافتهای جنین می باشد كه بخصوص بعد از هفته 12 – 14 بارداری قابل تشخیص می باشد .

نیمه عمر سرب در استخوانها حدود 15 الی 25 سال می باشد در حالیكه نیمه عمر آن در خون حدود 36 روز می باشد . بنابراین اندازه گیری سرب خون در حقیقت نشانگر مواجهه اخیر با سرب می باشد. در افراد نرمال سطح خونی سرب كمتر از 10 میكروگرم در دسی لیتر می باشد. علایم كلینیكی مرتبط با سرب از سطوح 40 – 30 میكروگرم در دسی لیتر و بالاتر ظاهر می گردد و مسمومیت حاد با سرب غیر آلی معمولاً در سطوح بیشتر از 70 میكروگرم در دسی لیتر نمایان می گردد در مورد كودكان، سطوح خونی بالاتر از 10 میكروگرم در دسی لیتر را مركز كنترل بیماریها (CDC) به عنوان مقادیر بالا درنظر گرفته است ولی در سطوح كمتر از 10 نیز احتمال ایجاد عوارض سرب امکان پذیر است. در مورد افرادی كه ( مردان یا زنان ) متمایل به بچه دار شدن هستند توصیه به سطح سرب خونی كمتر از 30 میكروگرم در دسی لیتر می گردد .

سطح پرتوپورفیرین روی (ZPP) و یا پرتوپورفیرین آزاد اریتروسیت ها ( FEP ) در حقیقت بیانگر تاثیرات سرب بر آنزیم های فروشلاتاز اریتروسیت ها می باشد. به طوریكه سطح ZPP وFEP در سطح خونی سرب در محدوده 60 – 10 میكروگرم در دسی لیتر شروع به افزایش می نماید و برای چندین ماه بالا باقی می ماند . بنابراین در مدت های طولانی تری نسبت به سرب خون بالا باقی می ماند و در نتیجه افزایش طولانی مدت سطوح ZPP , FEP باعث می شود تا این اندكس ها نتوانند موجهات اخیر را از مواجهات قدیمی با سرب افتراق دهند. در صورتی كه تركیب سطح سرب خونی بالا به همراه سطح طبیعی ZPP یافت گردد به نفع مواجهات بسیار جدید با سرب می باشد به طوریكه هنوز زمان كافی جهت شروع تاثیرات سرب بر متابولیسم heme وجود نداشته است .

در صورتیكه مواجهات محیطی و شغلی با سرب بیشتر از 30 میكروگرم در هر متر مكعب هوا برای بیشتر از 30 روز در سال باشد اندازه گیری سطح سرب خون و zpp هر شش ماه توصیه می گردد در مورد افرادی كه سطح سرب خون بالاتر از 40 میكروگرم در دسی لیتر دارند توصیه به تكرار آزمایش سطح سرب خون به صورت ماهیانه دارند تا در صورت افزایش بالای 50 میكروگرم در دسی لیتر بلافاصله جابجایی محل كار صورت پذیرد.

7. درمان و رژیم غذایی

ابتدا پزشک مربوطه بايد آنقدر دقيق شرح حال بگيرد و معاينه کند تا تشخيص دهد که علت عارضه ايجاد شده، مسموميت با سرب بوده است ولیکن درمان عبارت است از اجتناب از تماس بيشتر با سرب و براي برخي بيماران، درمان دارويي براي كمك به دفع سرب. همچنین مطالعات نشان می دهد کمبود کلسیم، آهن و روی خطر مسمومیت با سرب را افزایش می دهند. کمبود کلسیم هم خطر مسمومیت با سرب را افزایش می دهد و هم باعث می شود شدت علایم ناشی ار آن ببیشتر شود. فقر آهننیز باعث افزایش خطر مسمومیت با سرب می شود و علایم رفتاری و تاثیرات سرب بر سلول های خون را به ویژه در کودکان و زنان باردار، افزایش میدهد بنابراین توصیه می شود افرادی که در معرض هوای آلوده و سایر منابع آلودگی با سرب قرار دارند، جهت کاهش میزان جذب سرب و کاهش مسمومیت با آن غذاهای حاوی کلسیم مانند شیر و لبنیات، غذاهای حاوی آهن مانند گوشت قرمز و اسفناج و مواد غذایی حاوی روی مانند ماهی، حبوبات، میوه و سبزیجات تاره، آجیل و غلات کامل به مقدار بیشتر مصرف کنند. از آنجا که سرب باعث ایجاد استرس اکسیداتیو در سلول ها می شود، برای مقابله با آن مصرف آنتی اکسیدان ها بسیار مفید است. آنتی اکسیدان ها شامل ویتامینE ، ویتامینC ، ویتامینB6، بتاکاروتن، روی و سلنیوم هستند. این انتی اکسیدان ها در میوه ها و سبزیجات تازه مخصوصا گوجه فرنگی، آلبالو، انار و مرکبات، جوانه گندم، مغزها و غلات به مقدار زیاد موجود هستند. مصرف این مواد نیز به افراد در معرض خطر توصیه می شود.

درمان اصلی در این افراد استفاده از عوامل شلاته کننده دی مرکاپرول وCa Na-EDTA جهت کاهش سرب جذب شده می باشد. پنی سیلامین هم به عنوان شلاته کننده دهانی استفاده می شود، گرچه تاثیر آن مثلEDTA نیست.در بیماران با اختلالات کلیوی، چون سرب عمدتا به جای ادرار در صفرا دفع می شود، دی مرکاپرول توصیه می شود. در صورتیکهEDTAهمراه با دی مرکاپرول استفاده نشود،EDTAمی تواندسرب را از استخوان ها به بافت نرم منتقل کرده و سمیت حاد را شدید تر کند. در صورتیکه سطح خونی سرب در کودکان بیشتر از45 g/dlتنها عامل شلاته کننده دهانی مورد تائیدFDA می باشد.