خلاصه کتاب حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی ( نویسنده عبدالکریم بحراوی )

کتاب «حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی» اثر عبدالکریم بحراوی، به بررسی عمیق مفهوم اقتصاد آزاد از منظر فقه اسلامی می پردازد و حدود و چارچوب های شرعی آن را تبیین می کند. این اثر با واکاوی دقیق مبانی و محرمات، تصویری جامع از آزادی اقتصادی مقید در نظام اسلامی ارائه می دهد. این مقاله به دنبال گشودن دروازه ای به این اثر ارزشمند است تا خواننده بتواند درکی عمیق از دیدگاه های نویسنده و نکات کلیدی این کتاب را تجربه کند.

کتاب «حریه الاقتصادیه؛ ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی» اثری پیشگامانه در ادبیات فقه اقتصادی معاصر است که به یکی از بحث برانگیزترین موضوعات روز، یعنی آزادی اقتصادی، از منظری کاملاً اسلامی می پردازد. عبدالکریم بحراوی، نویسنده این اثر، با رویکردی عالمانه و اجتهادی، به تشریح این مفهوم پرداخته و تلاش می کند تا مرزهای پذیرش و رد آن را در چارچوب شریعت اسلامی مشخص کند. اهمیت این موضوع در جهان امروز، با توجه به تحولات سریع اقتصادی و چالش های ناشی از نظام های اقتصادی رایج، بیش از پیش آشکار می شود؛ چرا که بسیاری از جوامع در جستجوی الگویی هستند که هم پویایی اقتصادی را تضمین کند و هم عدالت اجتماعی و ارزش های اخلاقی را پاس بدارد.

این اثر نه تنها به تحلیل ماهیت اقتصاد آزاد می پردازد، بلکه با استناد به آیات قرآن کریم، روایات معصومین (ع) و اصول فقهی، ضوابط و محدودیت های آن را نیز برشمرده است. نویسنده با درکی عمیق از پویایی های بازار و پیچیدگی های روابط اقتصادی، نشان می دهد که چگونه می توان آزادی های فردی را در فعالیت های اقتصادی، در عین حال که مقید به چارچوب های الهی است، به رسمیت شناخت. این رویکرد، مسیری میانه را بین اقتصاد سرمایه داری مطلق و سوسیالیسم دولتی ترسیم می کند، مسیری که در آن، فرد محوری و مسئولیت پذیری با نظارت و راهبری الهی در هم می آمیزد. در این مقاله، خواننده گامی به گام با خلاصه ای تحلیلی از محتوای کتاب همراه می شود تا درکی عمیق از پیام اصلی نویسنده و استدلال های کلیدی وی در این زمینه پیدا کند.

عبدالکریم بحراوی: نگاهی به نویسنده

شیخ عبدالکریم بحراوی طعمه، یکی از علمای برجسته و پژوهشگران معاصر در حوزه فقه و اقتصاد اسلامی است. وی سال های متمادی از عمر پربرکت خود را صرف تحصیل، تحقیق و تألیف در علوم اسلامی، به ویژه فقه و اصول، با رویکردی نو و مسئله محور کرده است. تمرکز او بر مباحث فقه اقتصادی، نشان از دغدغه عمیق وی برای یافتن راه حل های شرعی برای چالش های اقتصادی روزمره جوامع اسلامی دارد.

آثار بحراوی اغلب با رویکردی اجتهادی و تحلیلی به موضوعات می پردازند و تلاش می کنند تا با ترکیب دانش فقه سنتی و درک عمیق از واقعیت های اقتصادی جدید، پاسخ هایی عملی و شرعی ارائه دهند. تخصص وی در حوزه هایی نظیر فقه معاملات، بانکداری اسلامی، و اقتصاد کلان از منظر اسلامی، باعث شده تا آثار او به عنوان منابعی قابل اتکا برای دانشجویان و پژوهشگران این رشته ها شناخته شوند. کتاب «حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی» یکی از مهم ترین دستاوردهای علمی اوست که دیدگاه های منحصربه فرد وی را در خصوص آزادی اقتصادی و چارچوب های شرعی آن به وضوح نشان می دهد و عمق بینش او را در این زمینه بازتاب می دهد.

چکیده و طرح کلی کتاب: آزادی اقتصادی در ترازوی شریعت

موضوع اصلی کتاب «حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی» همان طور که از نامش پیداست، کاوش در مفهوم اقتصاد آزاد یا همان حریه الاقتصادیه است. نویسنده در این اثر به دنبال پاسخ به یک پرسش محوری و بنیادین است: آیا اسلام آزادی اقتصادی را به صورت مطلق و بی قید و شرط می پذیرد؟ اگر پاسخ منفی است، که هست، چه چارچوب ها و محدودیت هایی برای آن تعیین کرده است؟ این پرسش، مبنای اصلی بحث های مفصل کتاب را تشکیل می دهد.

رویکرد کلی عبدالکریم بحراوی در این کتاب، اجتهادی، تحلیلی و تطبیقی است. وی با استناد به منابع اصیل اسلامی شامل آیات قرآن کریم، سنت پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع)، و اصول فقهی، به تبیین دقیق مبانی و محدودیت های آزادی اقتصادی می پردازد. این رویکرد به خواننده کمک می کند تا نه تنها با فتوای فقهی در این زمینه آشنا شود، بلکه با استدلال ها و بنیان های شرعی آن ها نیز از نزدیک لمس پیدا کند. ساختار کلی کتاب نیز بر همین اساس بنا شده است؛ ابتدا به کلیات و مفاهیم بنیادین پرداخته می شود، سپس مبانی فقهی جواز آزادی اقتصادی مورد بررسی قرار می گیرد، و در ادامه، محدودیت ها و محرمات شرعی به تفصیل تبیین می شوند. در فصول پایانی نیز به نقش حکمرانی اسلامی در تنظیم اقتصاد و احتمالاً مقایسه ای با دیگر نظام های اقتصادی صورت می گیرد، که همگی این ساختارها برای روشن سازی هر چه بیشتر موضوع آزادی اقتصادی مقید در اسلام به کار گرفته شده اند.

مفاهیم بنیادین: تعاریف و تبیین ها از منظر کتاب

برای ورود به مباحث اصلی کتاب «حربه الاقتصادیه»، درک مفاهیم کلیدی از نگاه نویسنده ضروری است. عبدالکریم بحراوی پیش از پرداختن به جزئیات، تعاریف دقیقی از اصطلاحات محوری ارائه می دهد تا مسیر تحلیل خود را هموار سازد.

اقتصاد آزاد (Economic Freedom)

نویسنده، مفهوم اقتصاد آزاد را نه به معنای رهاشدگی مطلق بازار و عدم دخالت دولت، بلکه به معنای آزادی افراد در انجام فعالیت های اقتصادی مشروع تعریف می کند. او این مفهوم را از دیدگاه های غربی که غالباً به آزادی مطلق و بدون قید و شرط تأکید دارند، متمایز می سازد. در دیدگاه بحراوی، اقتصاد آزاد در فقه اسلامی به معنای فضای بازی است که در آن افراد می توانند به کسب و کار، تولید، خرید و فروش بپردازند، اما این آزادی همواره مشروط به رعایت ضوابط و حدود شرعی است. این آزادی، مسئولیت آفرین است و نه بی قند و شرط.

اقتصاد اسلامی (Islamic Economics)

بحراوی ماهیت و اهداف اقتصاد اسلامی را به وضوح تبیین می کند. او بر این باور است که اقتصاد اسلامی صرفاً شاخه ای از دانش اقتصاد نیست که به تخصیص و توزیع منابع کمیاب بپردازد، بلکه یک نظام اقتصادی جامع است که بر پایه آموزه های الهی و با هدف تحقق سعادت انسانی در دنیا و آخرت بنا شده است. این دیدگاه با نظرات برخی از اقتصاددانان مسلمان، نظیر شهید سید محمدباقر صدر، که بین دانش اقتصاد (به معنای توصیفی) و نظام اقتصادی (به معنای هنجاری و دستوری) تمایز قائل می شوند، همخوانی دارد. صدر معتقد بود که اقتصاد اسلامی در حقیقت یک نظام است که هدف آن نه صرفاً افزایش ثروت، بلکه ایجاد عدالت و برقراری روابط اقتصادی عادلانه است. نویسنده با تأکید بر تمایز اقتصاد اسلامی از نظام های سرمایه داری و سوسیالیستی، به تبیین ویژگی های منحصربه فرد آن می پردازد، از جمله: عدالت محوری، نفی ربا، مسئولیت اجتماعی و نقش هدایت گرانه دولت.

ضوابط و حدود (Regulations and Boundaries)

از مهم ترین مفاهیم مورد تأکید بحراوی، «ضوابط و حدود» است. او این دو عنصر را کلید فهم آزادی اقتصادی در اسلام می داند. ضوابط به معنای اصول و قواعد کلی است که بر فعالیت های اقتصادی حاکم است (مانند اصل حلیت و جواز در معاملات)، و حدود به معنای خطوط قرمز و ممنوعیت های شرعی است که تجاوز از آن ها حرام و نامشروع است (مانند حرمت ربا). نویسنده بر لزوم پایبندی به این ضوابط و حدود تأکید می کند و بیان می دارد که بدون آن ها، آزادی اقتصادی به بی بند و باری و ظلم می انجامد. این دو مفهوم در واقع تضمین کننده آن هستند که فعالیت های اقتصادی در راستای مصالح فردی و اجتماعی و مطابق با اراده الهی شکل گیرند.

در نگاه او، فقه اسلامی با تبیین این حدود و ضوابط، در پی ایجاد توازنی ظریف میان انگیزه های فردی و مصالح جمعی است. این توازن، نه تنها به پویایی بازار کمک می کند، بلکه تضمین کننده عدالت و رفاه عمومی نیز خواهد بود.

بررسی محتوایی: فصول اصلی و استدلال های کلیدی کتاب

قلب کتاب «حربه الاقتصادیه» در فصولی جای دارد که به تفصیل به بررسی مبانی فقهی، محدودیت ها و نقش دولت در اقتصاد اسلامی می پردازد. این بخش ها، خواننده را با استدلال های عمیق عبدالکریم بحراوی در خصوص مفهوم آزادی اقتصادی در اسلام آشنا می سازد.

الف) مبانی فقهی جواز و مشروعیت آزادی اقتصادی

نویسنده ابتدا به سراغ ریشه های شرعی جواز آزادی افراد در فعالیت های اقتصادی می رود. او به استناد اصول مهم فقهی مانند «اصالة الإباحة فی المعاملات» (اصل اباحه در معاملات) استدلال می کند که هرگونه معامله و فعالیت اقتصادی، مگر آنکه دلیلی خاص بر حرمت آن وجود داشته باشد، ذاتاً مباح و جایز است. این اصل، پایه ای مستحکم برای آزادی عمل اقتصادی افراد فراهم می آورد.

بحراوی همچنین به آیات متعدد قرآن کریم و روایات فراوان از معصومین (ع) اشاره می کند که نه تنها به کسب و کار، تجارت و تلاش برای امرار معاش مشروع تشویق کرده اند، بلکه حتی آن را از عبادات بزرگ شمرده اند. برای مثال، آیه يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنكُمْ (نساء: ۲۹) که به تجارت با رضایت طرفین اشاره دارد، به وضوح بر مشروعیت کسب و کار آزاد تأکید می کند. این بخش، به خواننده نشان می دهد که اسلام، راه را برای فعالیت های اقتصادی مولد و سودآور باز گذاشته است.

ب) محدودیت ها و محرمات: چارچوب های شرعی حریه الاقتصادیه

پس از تبیین مبانی جواز، بحراوی به بخش حیاتی محدودیت ها و محرمات شرعی می پردازد که در واقع، چارچوب های اصلی «حریه الاقتصادیه» را مشخص می کنند. این بخش عمق نگاه فقهی نویسنده را نشان می دهد که آزادی را هرگز مطلق و بی حد و مرز نمی داند.

• ربا: حرمت ربا (بهره) در اسلام، یکی از بارزترین محدودیت ها است که بحراوی به تفصیل آن را شرح می دهد. وی نه تنها به دلایل فقهی حرمت ربا می پردازد، بلکه مکانیزم های جایگزین مورد تأیید اسلام مانند مشارکت، مضاربه و اجاره را تبیین می کند که می توانند نیازهای مالی جامعه را بدون ورود به حوزه ربا برطرف سازند. ربا، به دلیل ماهیت استثماری و افزایش دهنده نابرابری، از دیدگاه فقه اسلامی به شدت تقبیح شده است.
• غرر و جهالت: لزوم شفافیت در معاملات و پرهیز از هرگونه ابهام، از دیگر ضوابط فقهی اقتصاد است. بحراوی بر حرمت غرر (معامله ای که در آن جهالت و خطر ضرر غیرقابل پیش بینی وجود دارد) تأکید می کند. این اصل به دنبال اطمینان از اطلاع کامل طرفین معامله از موضوع معامله و شرایط آن است تا از فریب و ضرر جلوگیری شود.
• اضرار و احتکار: ممنوعیت فعالیت های زیان بار برای دیگران یا جامعه (مانند آلودگی محیط زیست، تولید کالاهای مضر) و احتکار (نگهداری کالا برای گران شدن و ایجاد اخلال در بازار) نیز از محرمات مورد بحث هستند. نویسنده نشان می دهد که هیچ فردی حق ندارد با فعالیت اقتصادی خود به دیگران ضرر برساند یا با اخلال در نظام عرضه و تقاضا، به مردم فشار وارد کند.
• ظلم و غبن: ضرورت رعایت عدالت و انصاف در تمامی روابط اقتصادی، محوریت دارد. بحراوی بر حرمت ظلم و غبن (فریب در معامله به طوری که قیمت کالا بیش از اندازه متعارف باشد) تأکید می کند. این اصول، تضمین کننده آن هستند که هیچ یک از طرفین معامله مورد ستم قرار نگیرند.
• حرمت معاملات باطل/نامشروع: در نهایت، کتاب به حرمت هرگونه معامله ای که ذاتاً باطل یا نامشروع است، اشاره می کند؛ مانند قمار، خرید و فروش مواد مخدر، یا هر کالایی که از منظر شرعی حرام است. این ممنوعیت ها، سلامت اخلاقی و معنوی جامعه را در گرو سلامت اقتصادی می دانند.

ج) نقش حکمرانی و دولت در تنظیم اقتصاد اسلامی

در مباحث کتاب، نقش دولت (حکومت اسلامی) در تنظیم اقتصاد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بحراوی تبیین می کند که برخلاف تصور رایج در برخی مکاتب اقتصادی غربی که دولت را مانعی برای آزادی اقتصادی می دانند، در اسلام، دولت نه تنها نقش نظارتی و تنظیمی دارد، بلکه مسئولیت های سنگینی در قبال اقتصاد جامعه بر عهده می گیرد.

وظایف نظارتی و تنظیمی دولت اسلامی برای تضمین رعایت ضوابط فقهی اقتصاد و جلوگیری از تخلفات شرعی ضروری است. این شامل مبارزه با ربا، احتکار، غش، و تضمین اجرای عدالت در معاملات می شود. دولت باید در مواقع لزوم و برای مصلحت عامه، مداخله کند. این مداخله می تواند شامل تعیین قیمت ها در شرایط اضطراری، کنترل کیفیت کالاها و خدمات، و تضمین رقابت سالم باشد.

افزون بر این، نویسنده به مسئولیت دولت در تأمین عدالت اجتماعی و رفع فقر تأکید دارد. مباحثی مانند بیت المال، زکات، و خمس به عنوان ابزارهایی در دست حکومت اسلامی برای بازتوزیع ثروت و کمک به اقشار نیازمند مطرح می شوند. این مسئولیت ها، نشان دهنده دیدگاه جامع اسلام به اقتصاد است که نه تنها به فرد، بلکه به جامعه و رفاه عمومی آن نیز توجهی ویژه دارد. در واقع، دولت به عنوان حافظ منافع عمومی و مجری شریعت، نقش حیاتی در تکمیل پازل اقتصاد آزاد در فقه اسلامی ایفا می کند.

د) بررسی تطبیقی و مقایسه ای (در صورت وجود در کتاب)

گرچه در بخش خلاصه ارائه شده از کتاب، جزئیات زیادی در مورد بررسی تطبیقی ذکر نشده است، اما می توان حدس زد که عبدالکریم بحراوی در خلال مباحث خود، به مقایسه های اجمالی میان فقه اقتصادی معاصر و نظام های اقتصادی رایج می پردازد. او احتمالاً تفاوت های بنیادین اقتصاد اسلامی را با نظام سرمایه داری (که بر آزادی مطلق بازار و حداقل دخالت دولت تأکید دارد) و سوسیالیسم (که بر مالکیت عمومی و برنامه ریزی مرکزی استوار است) نشان می دهد.

هدف از این مقایسه، تبیین نقاط تمایز و برتری مبانی فقهی اقتصاد اسلامی است. بحراوی تلاش می کند نشان دهد که فقه اسلامی با توازن ظریفی که میان آزادی فردی و مسئولیت اجتماعی برقرار می سازد، راهکاری جامع و متعادل برای مدیریت اقتصاد ارائه می دهد که نه به افراط سرمایه داری می افتد و نه به تفریط سوسیالیسم. این رویکرد، بر عدالت، اخلاق، و رفاه عمومی تأکید دارد و سعی در ایجاد اقتصادی پویا و در عین حال عادلانه دارد.

نوآوری ها و نقاط برجسته کتاب حربه الاقتصادیه

کتاب «حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی» صرفاً یک بازگویی از مباحث فقهی سنتی نیست، بلکه حاوی نوآوری ها و نقاط برجسته ای است که سهم مهمی در غنابخشی به مباحث فقه اقتصادی معاصر دارد. یکی از مهم ترین نوآوری ها، رویکرد نظام مند نویسنده به مفهوم آزادی اقتصادی است. برخلاف بسیاری از آثار که به صورت پراکنده به ابعاد مختلف اقتصاد اسلامی می پردازند، بحراوی با انسجامی خاص، مفهوم آزادی را محور قرار داده و تمامی ضوابط و حدود را ذیل آن تحلیل می کند.

عبدالکریم بحراوی در حربه الاقتصادیه به وضوح نشان می دهد که آزادی اقتصادی در اسلام، از بطن مسئولیت پذیری و پایبندی به ارزش های اخلاقی و شرعی نشأت می گیرد، و نه بی قیدی مطلق.

نویسنده بر مبانی فقهی اقتصاد اسلامی تأکید فراوانی دارد و نشان می دهد که چگونه اصول اولیه فقه، مانند اصالة الإباحة، می توانند پایه های مستحکمی برای فعالیت های اقتصادی آزاد فراهم آورند، در حالی که در کنار آن، حدود شرعی نیز تضمین کننده سلامت و عدالت بازار هستند. این تبیین دوگانه و متوازن، از نقاط قوت برجسته کتاب به شمار می رود. همچنین، شیوه تحلیل وی در خصوص چالش های مدرن اقتصادی از منظر فقه، مانند ربا و احتکار، و ارائه راه حل های جایگزین، به روز بودن نگاه نویسنده را نشان می دهد.

او تلاش می کند تا فقه را نه تنها به عنوان یک علم نظری، بلکه به عنوان یک راهنمای عملی برای زندگی اقتصادی امروز معرفی کند. این اثر با عمق تحلیل و استنادات قوی فقهی، به عنوان یک منبع معتبر برای کسانی که به دنبال فهم دقیق ضوابط فقهی اقتصاد و جایگاه آزادی در آن هستند، عمل می کند.

نقد و ارزیابی

کتاب «حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی» بی شک دستاورد مهمی در حوزه فقه اقتصادی است، اما مانند هر اثر علمی دیگری، می تواند مورد نقد و ارزیابی قرار گیرد. از نقاط قوت اصلی کتاب، می توان به جامعیت آن در پرداختن به ابعاد مختلف آزادی اقتصادی، از مبانی تا محدودیت ها، اشاره کرد. نویسنده با دقت و استناد قوی به منابع فقهی، چارچوبی منسجم برای فهم این مفهوم ارائه می دهد. رویکرد تحلیلی و اجتهادی او در تبیین پیچیدگی های فقه معاملات و چالش های نوین اقتصادی، به غنای علمی اثر افزوده است.

با این حال، ممکن است برخی ملاحظات نیز مطرح شود. برای مثال، کتاب عمدتاً بر تبیین نظری حدود اقتصاد اسلامی متمرکز است و شاید کمتر به چالش های اجرایی و عملیاتی پیاده سازی این ضوابط در اقتصادهای پیچیده و جهانی شده امروز بپردازد. نحوه مواجهه با اقتصاد بین الملل و تأثیر آن بر اقتصاد آزاد در فقه اسلامی، می تواند از جمله مباحثی باشد که جای بررسی بیشتری در چنین آثاری دارد. همچنین، بررسی عمیق تر و تطبیقی تر با نظام های حقوقی و اقتصادی دیگر کشورها، می توانست ابعاد جدیدی به بحث اضافه کند.

با وجود این ملاحظات، کتاب حریه الاقتصادیه بدون شک اثری پیشرو و ارزشمند است که سهم بسزایی در ارتقای مباحث فقه اقتصادی ایفا کرده است. تأثیر احتمالی این کتاب بر پژوهش های آتی در زمینه فقه اقتصادی معاصر و تشویق به تفکر عمیق تر در خصوص چگونگی تلفیق اصول اسلامی با پویایی های اقتصادی، قابل توجه خواهد بود. این اثر به وضوح نشان می دهد که فقه اسلامی نه تنها توانایی پاسخگویی به مسائل روز را دارد، بلکه می تواند الگویی منحصربه فرد برای توسعه اقتصادی پایدار و عادلانه ارائه دهد.

نتیجه گیری: توازن میان آزادی و قید شرعی

کتاب «حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی» اثر عبدالکریم بحراوی، به وضوح به این نتیجه می رسد که آزادی اقتصادی در فقه اسلامی، مفهومی مطلق و بی قید و شرط نیست. بلکه نوعی آزادی اقتصادی مقید است که در چارچوب ضوابط فقهی اقتصاد و حدود شرعی تعریف می شود. این کتاب، مسیری را ترسیم می کند که در آن، پویایی و نوآوری اقتصادی در کنار عدالت و اخلاق قرار می گیرد.

پیام اصلی نویسنده این است که اسلام، نه تنها با فعالیت های اقتصادی مشروع و آزادی کسب و کار مخالف نیست، بلکه آن را تشویق می کند. اما این تشویق هرگز به معنای رهاسازی مطلق بازار و اجازه به هرگونه فعالیت سودجویانه نیست. بلکه همواره بر رعایت اصول اخلاقی، جلوگیری از ظلم و فساد، و تضمین منافع عمومی تأکید دارد. محدودیت هایی چون حرمت ربا، غرر، احتکار و اضرار، نه تنها مانعی برای پیشرفت نیستند، بلکه تضمین کننده ی سلامت و پایداری نظام اقتصادی هستند. عبدالکریم بحراوی با این اثر خود، به پژوهشگران و عموم علاقه مندان به فقه اقتصادی معاصر، ابزاری ارزشمند برای فهم این توازن ظریف ارائه می دهد.

در نهایت، این کتاب دعوتی است به تأمل بیشتر در مفهوم آزادی اقتصادی از منظری جامع و الهی. برای هر کسی که به دنبال درک چارچوب های شرعی فعالیت های اقتصادی آزاد و نقش دولت در اقتصاد اسلامی است، مطالعه این منبع اصلی می تواند بسیار روشنگر باشد و افق های جدیدی را در برابر دیدگانشان بگشاید.

مشخصات کتاب اصلی

مشخصه	مقدار
نام کامل کتاب	حربه الاقتصادیه: ضوابط ها، حدودها فی الفقه الاسلامی
نویسنده	عبدالکریم بحراوی
ناشر	مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص) العالمی للترجمه و النشر
سال انتشار	۱۳۹۰ (بر اساس برخی منابع ۱۳۹۲ نیز ذکر شده)
شابک (ISBN)	978-964-195-524-5
زبان	عربی
تعداد صفحات	حدود ۳۴۵ تا ۳۵۲ صفحه